Tribune, nieuwsblad van de SP, nr. 5/2003

Tribune 9 mei 2003

'Ik weet niet wie zegt dat politici saai moeten zijn. In Den Haag in ieder geval niet. Wij hebben graag originele, kleurrijke mensen. Politici en partijen moeten wel durven kiezen. Met alleen maar kleurloos geklets overtuig je niemand.' Je zou het misschien niet zeggen, maar dit citaat is ooit ontlokt aan Jan Peter Balkenende. Sinds het definitief mislukken van de formatie blijft geen tijdschrift achter in het schrijven over 'JP' en ook de oordelen lijken erg op elkaar: geen leiderschap, geen humor, geen emotie. Wie is, of zullen we maar meteen zeggen wie wás Prof. Dr. Mr. Jan Peter Balkenende?

'Ik ga niet naar de kapper en ik koop geen andere bril'

Balkenende werd 47 jaar geleden geboren in het Zeeuwse Kapelle. Doorliep in Goes het atheneum en verhuisde in 1974 naar het bruisende Amsterdam voor de studies geschiedenis en rechten aan de Vrije Universiteit. Een meniscus voorkwam dat Balkenende in militaire dienst moest. Na zijn afstuderen werkte hij als beleidsmedewerker van de Academische Raad en later bij het wetenschappelijk bureau van het CDA. In zijn 'vrije tijd' schreef hij zijn proefschrift waarop hij in 1992 promoveerde. Tussen 1982 en 1998 was Balkenende raadslid voor het CDA in Amstelveen, lang genoeg voor een volautomatische koninklijke onderscheiding. De nevenfuncties van Balkenende beginnen haast allemaal met de C van Christelijk: medewerker tijdschrift Christendemocratische Verkenningen, bestuurslid De Christelijke Pers, voorzitter Christen-Juristen Vereniging, redactielid cahiers over de Christelijk-Sociale Beweging, lid commissie bezinning Christelijke Vakbeweging, comité van aanbeveling Youth for Christ en in 1998 schopte hij het zelfs tot vice-voorzitter van de Nederlands Christelijke Radio Vereniging NCRV. In datzelfde jaar komt hij in de CDA Tweede-Kamerfractie, als financieel specialist.

'Ik ga niet naar de kapper en ik koop geen andere bril'. Met deze woorden maakten de meeste Nederlanders pas kennis met de nieuwe ster. Zijn gelijkenis met de kinderheld Harry Potter is terug te vinden in zo goed als alle headlines van de internationale pers als Balkenende na de verkiezingen van 15 mei 2002 de gedoodverfde premier blijkt: A young party leader with a physical resemblance to the film character Harry Potter looks set to become the Netherlands' next prime minister, kopte CNN de dag na de verkiezingen. Juist het feit dat hij zichzelf blijft en zich niets aantrekt van alle goedbedoelde gratis imago-adviezen lijkt veel mensen aan te spreken. Toch blijven zijn uiterlijk en strakke houding hem in de publiciteit parten spelen. Joost Niemöller herinnert de lezers van HP/De Tijd half april nog aan zijn optreden bij Katja en Bridget tijdens de verkiezingscampagne, waar hij zich 'voor aap liet zetten als christen-nerd'. En zelfs de serieuze Jan Hoedeman van de Volkskrant speelt in op zijn jongensachtige look: 'Wat wil je, als je in een F16-cockpit belandt terwijl je alleen nog maar vliegers hebt opgelaten.'

De befaamde Krokettenmotie

Sinds Balkenende premier is, probeert men op het Buys Ballot College, het vroegere Christelijk Lyceum in Goes, herinneringen aan hem op te halen. 'Hij was heel serieus, ging puur voor de studie. Iemand die je heden ten dagen een nerd zou noemen, als ik dat woord mag gebruiken,' zo vat de telefoniste de verhalen samen. Uit zijn studentenperiode is weinig bekend, en ook bij het VU-Corps waar hij lid van was, is niemand te vinden met een verhaal over Jan Peter. Bij Youth for Christ kennen ze hem eigenlijk niet echt: 'Als lid van het comité van aanbeveling zou hij ingezet kunnen worden als dat voor publicitaire doeleinden van belang was geweest, maar het is er nooit van gekomen. Bestuurlijk hebben we hem hier dus niet aan het werk gezien.' De 'krokettenmotie', daar kennen ze Balkenende van in de Amstelveense gemeenteraad: een melig voorstel om tijdens lange vergaderingen kroketten te laten aanrukken. Het voorstel kreeg een meerderheid. Dat is mooi. Maar als meest levende herinnering aan veertien jaar raadslidmaatschap toch wat mager.

Bij de NCRV ligt Balkenenende nog vers in het geheugen. De heer Brink, voorzitter in de tijd dat Balkenende vice-voorzitter was, verbaast zich over de berichtgeving rond het vermeende gebrek aan bestuurskwaliteit: 'Die journalisten kennen hem blijkbaar niet, Jan Peter is een bruggenbouwer, een kundig bestuurder die toen hij bij de NCRV kwam ook meteen het gezag kreeg wat bij zo'n functie hoort.' Brink roemt zijn dossierkennis en de capaciteit zich snel in te werken in complexe materie en organisaties. 'Hij heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de positionering van de NCRV als maatschappelijke organisatie door de campagne De NCRV laat mensen in hun waarde.' Balkenende zelf was minder te spreken over het feit dat ook Jan Marijnissen in die campagne meedeed: 'Hij vond dat we Marijnissen gewoon zendtijd gaven. Maar als zelfs Marijnissen de NCRV een warm hart toedraagt, vonden wij dat we dat niet moesten laten lopen.' Volgens Brink doen de verhalen over gebrekkig leiderschap pas echt de ronde ná de Margarita-affaire. 'Toch vind ik dat hij dat goed heeft aangepakt. Probeer in zo'n dossier maar eens overeind te blijven.' In tegenstelling tot veel anderen kent Brink Balkenende als een man met humor: 'Het is nu helaas allemaal wat stereotype, maar ik herinner me zijn speech bij mijn afscheid als voorzitter van de NCRV, dat was een half uur regelrecht cabaret! Ik heb veel plezier met 'm gehad.'

In het glossy mannenblad SQ beklaagt Jeroen Siebelink zich over het gebrek aan schandalen en wetenswaardigheden over sexuele en andere escapades van Nederlandse politici in het algemeen en van Balkenende in het bijzonder: 'Jan Peter heeft keurig nette ouders, daar kon je het dan mee doen als geïnteresseerde kiezer deze winter.' Vreemd, want juist Balkenende speelde een hoofdrol in tal van opstootjes. Hij kwam in het CDA als leider naar voren na de zoveelste broedertwist in Christendemocratische kring. Hoewel Balkenende nummer drie op de lijst stond, werd hij pas zichtbaar na de wederzijdse uitschakeling van De Hoop Scheffer en Marnix van Rij: een roerige start. De verkiezingen die hem premier maakten, stonden goeddeels in het licht van eerst de ongekende opkomst van, en tenslotte de moord op Pim Fortuyn, toch ook niet bepaald doorsnee. Balkenende zou snel nog meer records breken. De korts zittende staatssecretaris bijvoorbeeld. Met het opstappen van Bijlhout, negen uur na haar benoeming, verschenen de eerste krasjes op Balkenendes blazoen. Zou zo'n slechte 'personeelsfunctionaris' wel een goede premier kunnen worden?

Balkenbrij

Tijdens het debat over de regeringsverklaring eind juli vorig jaar, riep Jan Marijnissen op om een goede naam voor het eerste kabinet Balkenende te verzinnen. De inzendingen op www.sp.nl waren talrijk, en velen verwezen toen al naar het kolderieke karakter van de regeerploeg: Circus Balkenende, Cabaret-Kabinet, Balkellende, Kabinetniet, SnelWeg, Haagse bluf of NHC - nieuwe Haagse comedie - Zwalkenende en de winnende inzending 'Balkenbrij'. De premier zelf was daar wel over te spreken. Tijdens de Algemene Beschouwingen reageerde hij: 'Balkenbrij is bij uitstek Nederlands. Ik beschouw het maar als een geuzennaam.'

Het verwijt 'gebrek aan leiderschap en regie' drong zichzelf op bij de ongekende ruzies tussen de LPF bewindslieden Heijnsbroek en Bomhoff, en is sindsdien niet meer van tafel geweest. Regelmatig wankelde het kabinet, om uitgerekend op de dag van het overlijden van prins Claus echt te vallen. Dat Balkenende dit niet op z'n minst voor het oog van het kerkvolk enige dagen wist uit te stellen, gaf voor veel journalisten en politici de doorslag; dit was geen leider. Het stilvallen van het najaarsoverleg, kroon op de Nederlandse polderstructuur, deed het jaar 2002 afsluiten met een nieuw dieptepunt. Zelf is Balkenende wat laconiek onder die aantijgingen: 'Als je een toptennisser bezig ziet lijkt het oh zo gemakkelijk, maar ga er zelf maar eens aan staan. Zo is het in de politiek ook. Ook ik moet nog veel leren, al ben ik reeds een behoorlijk eind gekomen,' verklaarde hij in een interview met online literair magazine Zeekannibaal. In de NCRV-Gids van december 2002 zegt hij: 'Ik heb vorig jaar meegemaakt dat mensen over mijn persoon vielen. Is hij wel geschikt? Hoe ziet hij eruit? Dat waren oppervlakkigheden en ik heb er smakelijk om gelachen. Kijk, naarmate je zelf een groter moreel appèl doet op anderen, wordt er ook kritischer naar jou gekeken. Maar je moet niet bang zijn hierop aangesproken te worden. Het betekent dat je scherp moet zijn en dat je een voorbeeldfunctie hebt.'

Balkenende zou snel nog meer records breken

Ook het verwijt van arogantie, zo verbonden met decennialang CDA-bestuur maar na acht jaar oppositie wat op de achtergrond geraakt, keerde terug in de periode dat Balkenende aan het stuur stond. Zijn aanvankelijke weigering om tijdens de verkiezingscampagne voor 22 januari met PvdA-lijsttrekker Wouter Bos in debat te gaan, was daarvan het meest in het oog springende voorbeeld. 'Jan Peter kan natuurlijk niet met iederéén in debat,' verklaarde zijn woordvoerder de afwijzende houding van de premier-lijsttrekker. Met iederéén niet, maar met de lijsttrekker van de op één na grootste politieke partij van Nederland?

Is hij wel geschikt?

Na de verkiezingen werd het niet rustiger rond Balkenende. Een familierel met prinses Margarita in de hoofdrol liet hij op z'n beloop totdat elke reactie onvoldoende zou zijn. HP/De Tijd probeerde enkele weken lang de Margarita-gate op de agenda van Den Haag te krijgen, maar pas het interview van de gekrenkte prinses met de reporters van NOVA deed Balkenende wakker schudden. Opnieuw spraken velen van gebrekkige regie.

En dan 'mislukt' de formatie. Bijna drie maanden na de verkiezingen komt het CDA tot de conclusie dat regeren met de PvdA er niet in zit. 'Ten halve gekeerd, en daarom net niet ten hele gedwaald,' oordeelt CDA- prominent Hans Hillen in Elsevier. Kees Lunshof, Telegraaf-journalist, laat in de Nieuwe Revu weten dat 'het mislukken niet alleen aan Balkenende is te wijten, want vergeet niet dat deze premier in vier maanden meer heeft meegemaakt dan welke normale premier dan ook tijdens zijn hele premierschap'. Maar daarmee eindigen toch wel de vergoeilijkende commentaren. Een korte bloemlezing aan overige kwalificaties: 'Ik heb Balkenende niet leren kennen als iemand die het ontbrak aan visie, maar daar lijkt het nu wel op' (Peter Rehwinkel), 'Het ontbreekt hem aan daadkracht en dat is het meest dodelijk wat je van een premier kunt zeggen' (Joost Niemöller, HP/De Tijd), 'De CDA-leider is zonder zijn adjudant Verhagen geen knip voor de neus waard (Peter Vermaas, De Groene Amsterdammer).